فهرست مطالب

نقشه اراضی ملی و مستثنیات

تشخیص اراضی ملی از مستثنیات، مقوله مهمی است که مراجعات مکرری در سیستم قضایی کشور دارد به همین دلیل درخواست نقشه اراضی ملی و مستثنیات زیاد است. متاسفانه با گذشت حدود ۶۰ سال دیده می شود بسیاری از زمین ها به اشتباه جزء منابع ملی تلقی می گردد با توجه به رخداد انقلاب سفید، در سال ۱۳۴۱ قانون ملی شدن زمین های کشاورزی مصوب شد. طبق مصوبه این قانون در صورتی می توان از تصرف و مالکیت شخصی صحبت نمود که سابقه تصرف مربوط به قبل از تصویب این قانون باشد.

لازم به ذکر است به طور کلی اراضی در کشور ما به دو صورت هستند، یا تملک شخصی دارند و یا ملی محسوب می شوند. اراضی ملی (زمین های منابع ملی) به نوعی جزء اراضی موات است و سابقه احیا، کشت و عمران (یعنی آثار کشاورزی، زراعت و یا ساختمان) در آنها وجود ندارد. این نوع اراضی طبق قانون، تنها در اختیار دولت است. در واقع مالکیت زمین های ملی متعلق به دولت است. اگر اراضی ملی خارج از بافت شهری باشد، در اختیار ارگان منابع طبیعی و اگر داخل شهر باشد، در اختیار سازمان مسکن و شهرسازی است.

در مقابل اراضی شخصی هستند که سابقه کشت و آبادانی در گذشته یا حال در آنها وجود دارد یعنی جزء اراضی بایر (زمین هایی که سابقه کشت دارند اما اکنون معطل مانده) و یا زمین های دایر (کشت و زرع در آنها جریان دارد) هستند. در اراضی شخصی که در مقابل اراضی ملی قرار دارند و به آنها مستثنیات یا اراضی غیر ملی نیز گویند، سابقه تصرف و احیا وجود دارد. این اراضی تنها در اختیار شخصی وجود دارد که آن را احیا نموده است.

طبق نظرکمیسیون ماده ۵۶، اگر زمینی در قبل از تاریخ ۱۳۴۱ به هر طریقی سابقه احیا داشته باشد، از حیطه سازمان منابع طبیعی خارج می شود، در غیر این صورت جزء منابع طبیعی و تحت اختیار دولت است، حتی در صورت صدور سند، مالکیت فرد ملغی و باطل می گردد و باید سند جدید به نام دولت صادر شود. البته برعکس این قضیه هم صادق است. یعنی ممکن است فرد نیاز داشته باشد در محاکم قضایی برای حفظ مالکیت خود اثبات نماید که زمینش جزء مستثنیات است. کمیسیون ماده ۵۶ مرجع اعتراض و شکایت اشخاصی می باشد که ادعا دارند آنچه به عنوان اراضی ملی به ثبت رسیده قبلا در تصرف و مالکیت آنها بوده است. این افراد جهت اثبات مالکیت خود لازم است نقشه اراضی ملی و مستثنیات محل ملک خود را با مرزبندی مشخص، به عنوان ادله اثبات به دادگاه ارائه دهند.

هدف از تهیه نقشه اراضی ملی و مستثنیات

هدف از اجرایی نمودن قانون ملی شدن جنگلها و مراتع، تشخیص و مشخص نمودن محدوده اراضی ملی از مستثنیات (املاک خصوصی افراد) برای حفاظت از اراضی ملی و جلوگیری از تجاوز، تصرف عدوانی، اتلاف و تغییر کاربری در اراضی ملی می باشد. به دلیل حساسیت موضوع در تشخیص، حاکمیت، حفاظت و بهره برداری از منابع طبیعی، جهت تمایز اراضی ملی از مستثنیات قوانین و آئین نامه های اجرائی و ضوابط قانونی خاصی وضع گردیده است. به نحوی که در حال حاضر هر گونه اعمال مالکیت بر اراضی ملی مستلزم اجرای فرآیند قانونی تشخیص می باشد. پس از محرز شدن اراضی ملی، دولت می تواند جهت ابطال سند رسمی مالکیت سابق و اخذ سند رسمی مالکیت اراضی ملی اقدام نماید.

تشخیص اراضی ملی از مستثنیات نیازمند اطلاعات کافی در زمینه های مختلفی از جمله استفاده از نقشه هوایی اراضی ملی و تفسیر عکس های هوایی و ماهواره ای، نقشه خوانی، سندخوانی، مهندسی کشاورزی و نیز بررسی عوامل طبیعی ( نوع آب و هوا، پستی و بلندی ها، نوع خاک و …) است.

جهت خرید نقشه هوایی زمین های کشاورزی و نیز تهیه نقشه یو تی ام زمین می توانید با کارشناسان دفتر آربن در ارتباط باشید و یا در شماره واتساپی که در پایین صفحه آمده، پیام بگذارید.

آثار مهم در اثبات مالکیت اراضی ملی و مستثنیات

در عملیات تفسیر عکس های هوایی، نشانه های مختلفی وجود دارد که شناخت آنها در عکس، در تشخیص مستثنیات از اراضی ملی ماده ۵۶ ضروری می باشد. اگر زمینی قبل از تاریخ تصویب ۱۳۴۱ و یا قبل از تاریخ صدور برگ تشخیص، یک یا چند یا همه ویژگی ها و نشانه های مهم زیر را داشته باشد:

وجود انواع راه ها در نقشه مستثنیات

آثار راه عبوری یکی از پارامترهای مهم در نقشه اراضی ملی و مستثنیات است. معمولا راهها درجات مختلفی دارند، مانند راه مالرو، شوسه و آسفالته. در عکس های هوایی راه ها به صورت خط مستقیم یا قوسهای ممتد دیده می شوند. در مستثنیات، زمین ها دارای راه های عبوری قدیمی هستند یعنی در این اراضی مشخص است که از مدت ها قبل، جهت تردد زارعان مورد استفاده قرار میگرفته است.

وجود پل در تشخیص در نقشه مستثنیات

معمولا پلها در مسیر رودخانه ها و آبراهه های متقاطع با آنها به آسانی در عکس های هوایی و نقشه اراضی ملی و مستثنیات مشخص هستند. این عارضه نشاندهنده وجود مستثنیات است.

وجود خطوط راه آهن در نقشه مستثنیات

در عکس های هوایی کوچک مقیاس و متوسط مقیاس، معمولا خطوط راه آهن مانند جاده به نظر می آید و با استفاده از عوارض مجاور قابل شناسایی است. اگر در مسیر راه آهن تونل وجود داشته باشد، این عارضه با قطع جاده و راه آهن و شروع مجدد آن شناخته می شود. این عارضه نیز نمایانگر وجود مستثنیات است.

وجود ابنیه و ساختمان در نقشه مستثنیات

معمولا بنا در عکس های هوایی از روی اندازه و شکل مشخص می شوند. وجود بنای مرتبط با زراعت و کشاورزی یا ساختمان قدیمی دلیل محکمی بر تشخیص اراضی ملی و مستثنیات است. نوع بنای قدیمی یا موجود می تواند ساختمان، خانه باغ، کومه، گاش دامداری، آغل، آب انبار، آلونک و یا هر بنای ساخته شده ثابتی باشد.

انجام کشت کار و زراعت در نقشه اراضی غیرملی

عموما آثار کشت و کار در عکس هوایی یا نقشه اراضی ملی و مستثنیات به صورت زیر قابل ارائه به دادگاه است:

آثار مرزبندی ثبتی یا عرفی، شخم و شیار منظم و کشت در مزارع دایر در عکسهای هوایی یا نقشه اراضی ملی و مستثنیات، مشهود است. در واقع اگر در زمینی که در عکس دیده می شود، آثار شخم، شیار و قطعه بندی، کرت بندی، بیجه بندی های قدیمی (که نشاندهنده مزروعی بودن زمین است) مشاهده شود، آن قطعه زمین جزء مستثنیات است.
نحوه آرایش زمین نسبت به زمین ها و عوارض مجاور نیز یک فاکتور مهم در تشخیص نوع زمین است. وجود اراضی کشاورزی در مجاورت زمین، نشانه ای برای غیر ملی بودن ملک می باشد.
اگر عکس هوایی یا تصویر ماهواره ای مربوط به فصل پاییز و زمستان باشد یا هنگام آئیش زمین تصویر اخذ گردد، آثار کشت و کار در آن کاملا مشخص است.
مسطح بودن زمین نیز یکی دیگر از فاکتورهاست. یعنی اگر زمین موردنظر تسطیح شده و برای عملیات زراعت و آبیاری آماده شده باشد نشان دهنده اینست که زمین غیر ملی است.
زمین غیرملی دارای شیب نامتعارف و تند نیست. در واقع فقدان شیبی خارج از حد معمول در زمین، نشان دهنده قابل کشت بودن زمین است.
وجود هر گونه سابقه دخالت و دستکاری پیش کشاورزی یا آماده سازی روی زمین نشاندهنده مستثنیات است.
محلی که زمین واقع شده نیز مهم است. یعنی قرار گرفتن زمین در محدوده یک مزرعه یا روستا می تواند نمایانگر اراضی غیر ملی باشد.
زمین هایی که بندسار هستند و سیستم آبیاری آنها از آب های جاری بهاره است (بندسار زنجیره‌ای از خاکریزهای کوتاه است که با هدف استفاده کشاورزی در خراسان رضوی و جنوبی ایجاد می شود. این سازه پشت ردیفی و در امتداد خطوط تراز زمین ساخته می‌شود و رواناب ‌های حاصل از بارندگی را درون خود مهار می نماید)
زمین هایی که هنوز آثار پوشش گیاهی ناشی از فعالیت های کشاورزی که قبلا صورت گرفته، در آنها باقی مانده است.
زمین هایی که کاربری باغ دارند به شرطی که در آنها درختانی با سن زیاد و قدیمی وجود داشته باشد که نشان دهنده این باشد این زمین قبل از سال ۱۳۴۱ جزء اراضی غیرملی بوده است.
اگر در زمین، چندین سال پوشش گیاهی مرتعی وجود نداشته باشد، غیر ملی اتلاق می گردد. یعنی لازم است وضعیت و موقعیت زمین به نحوی باشد که به صورت عرفی و محلی نتوان به آن مرتع گفت یا پوشش گیاهی مرتعی چندساله و گونه های پایاس مرتعی نداشته باشد یا مکانی باشد که عرفا به آن چراگاه و مرتع نگویند.
اگر در بخشی از اراضی، آثار خرمنگاه های قدیمی باشد، زمین جزء مستثنیات است. این خرمنگاه های قدیمی در جاهای مرتفع در یک قطعه زمین صاف ساخته می گشت. با وزش باد در این خرمنگاه ها، دانه از کاه جدا میشده است.
زمین هایی که وضعیت فعلی آنها نشان می دهد که در گذشته در آنها زراعت انجام شده است. یعنی اگر شیب زمین مناسب و جنس خاک نیز مستعد برای زراعت باشد، حتی اگر سال ها در آن کشاورزی انجام نشده باشد و آثار زراعت نیز محو گردد، زمانی که با بررسی وضعیت زمین مشخص شود که در چنین زمینی به طور قطع در گذشته زراعت انجام شده است، این زمین نیز جزء مستثنیات است.
نوع زمین به صورت عرفی و ظاهری، به عنوان دیمزار یا آبی زار تلقی گردد و دارای محدوده قانونی یا ثبتی مشخص باشد. این نوع زمین جزء مستثنیات است.
نوع زمین که به صورت عرفی و ظاهری، به عنوان زمین کشاورزی زراعی یا باغ تلقی گردد و دارای محدوده قانونی یا ثبتی مشخص باشد.
نوع زمین که به صورت عرفی و ظاهری، زمین داخل در اراضی مزروعی منطقه یا روستا باشد.
زمین درحوزه آبیاری یک منبع آبی مانند رودخانه، آبریز، جوی، چاه، چشمه، قنات و… باشد.
زمین مورد نظر سابقه تحجیر داشته باشد (تحجیر به معنای شروع احیای زمین مثل سنگ چینی دور زمین، جمع آوری سنگ ها و انباشته کردن آن ها، کندن نهر یا خندق دور زمین است). لازم به ذکر است که تحجیر به تنهایی دلیل بر تصرف شخصی و غیرملی بودن زمین نیست ولی مقدمه ای برای تصرف محسوب می گردد.
اگر زمین مورد نظر در نقشه اراضی ملی و مستثنیات که طبق عکس های هوایی تهیه شده اند، مرز زردرنگ زراعت داشته باشد یعنی جزء اراضی غیر ملی است.
اگر در نقشه اراضی ملی و مستثنیات در زمین های احیاء شده قدیمی دیمی، مرز سفید رنگ باشد، یعنی جزء اراضی ملی است.
اگر در مناطق دیمزار، راه ها و گذرگاه هایی وجود داشته باشد که نمایانگر استفاده از آن ها فقط برای امر رفت و آمد در گذشته به اراضی دیمزار است ولی در زمان حال متروکه گردیده و تنها آثاری از آن ها باقی مانده است.

وجود جوی، نهر آب، قنات یا انشعابات آبیاری در نقشه مستثنیات

وجود نشانه های آب در منطقه عاملی برای آبادانی و سکونت می باشد. در واقع وجود نشانه های زیر در عکس هوایی یا نقشه هوایی دلیل بر غیر ملی بودن زمین است:
وجود قنات، جوی، آبریز، رودخانه، چشمه یا چاه در محدوده زمین
اگر جوی های قدیمی، آثار آن ها و شاخه های بندهای رودخانه بالادستی، آب قنات یا چشمه سارها قدیمی در زمین مشاهده شود. اگر زمین در بالادست باشد، ملی محسوب می شود چون از ابتدا آب جوی به آن ها سوار نمی شود پس اراضی غیر احیاء محسوب می شوند ولی اراضی زیر جوی چون آب به آن ها سوار بوده اراضی احیاء شده هستند.
اگر در زمین بندسار های متعدد قدیمی (زوله) و آثار آب های جاری بهاره برای محصول باشد.

وجود درختان قدیمی و باغ در نقشه مستثنیات، عکس های هوایی یا در بازدید میدانی

وجود درختان قدیمی عاملی برای تشخیص اراضی ملی از مستثنیات است چرا که وجود درختان کهنسال در زمین و در مسیر جوی های قدیمی نمایانگر قدمت احیای باغ بخصوص در باغات دیم و اراضی شیبدار می باشد.

نقشه برداری تشخیص اراضی مستثنیات

ابزار اثبات مالکیت اراضی ملی و مستثنیات

عموما از داده های مختلفی در اثبات اراضی ملی از مستثنیات استفاده می شود که مهمترین آنها را در ادامه شرح می دهیم:

عکس هوایی و تصاویر ماهواره ای اراضی ملی و مستثنیات

عکس هوایی یکی از مهم ترین و اصلی ترین ادله اثباتی دعاوی اراضی ملی جهت تشخیص اراضی ملی محسوب می گردد. از سری زمانی عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای جهت شناسایی نوع جنگل ها، نوع درختان و پوشش گیاهی، زمین های موات، بایر و دایر که در آنها کشت و کار صورت می گیرد، کاربرد دارد.

جهت تهیه عکس هوایی سالهای مختلف می توان به دو ارگان سازمان نقشه برداری کشور و سازمان جغرافیایی ارتش مراجعه نمود. معمولا برای تشخیص اراضی ملی از مستثنیات از عکس های هوایی دهه ۱۳۴۰ استفاده می گردد. چرا که زمان ملی شدن جنگل ها سال ۱۳۴۱ است در عمل از عکس های هوایی مربوط به سال ۱۳۴۶ به بعد استفاده می گردد. برای تفسیر بهتر و دقیق تر عکس هوایی، بهتر است با روش استفاده از استروسکوپ یا نرم افزارهای مرتبط، با بکارگیری زوج عکس هوایی، دید سه بعدی از منطقه ایجاد شود.

در تصاویر ماهواره ای ( در این نوع تصاویر اطلاعات برداشت شده از سطح زمین، توسط ماهواره است) ، ماهیت اطلاعات مورد استفاده بر خلاف اطلاعات عکس های هوایی سالهای قبل از ۱۳۹۰، به صورت رقومی می باشد. در تصاویر اخذ شده توسط ماهواره ها، اطلاعات باندهای مختلف طیفی مانند مادون قرمز، حرارتی و … وجود دارد.

البته غیر از مواردی که نام برده شد، مواردی مانند شکل، اندازه فیزیکی (به طور مثال تشخیص تالاب از دریاچه با توجه به اندازه آن)، تن (ظاهر یا رنگ)، ریزی و درشتی (جهت تعیین قدمت عارضه)، نقش یا الگو (طرز قرارگرفتن عوارض مثلا برای تشخیص آیش بودن زمین)، موقعیت توپوگرافیک (مثلا وجود یک نوع پوشش گیاهی در یک شرایط اقلیمی خاص) نیز در تفسیر عکس هوایی نقش مهمی دارد.

نقشه هوایی اراضی ملی و مستثنیات

در نقشه اراضی ملی و مستثنیات عوارض موجود با دقت هندسی معین و در مقیاس مشخصی نسبت به سطح زمین نمایش داده می شود. برای تهیه نقشه سه روش متداول وجود دارد: نقشه برداری زمینی، هوایی و جنرالیزه. در روش نقشه برداری هوایی نقشه اراضی ملی و مستثنیات، از عکس های هوایی یا تصاویر ماهواره ای تهیه می شود. در گذشته نقشه های هوایی در سیستم مختصات مرکاتور بود ولی امروزه نقشه های هوایی در سیستم مختصات یو تی ام تهیه می گردد.

در اثبات مالکیت اراضی ملی و مستثنیات، عکس هوایی دقیق تر است یا نقشه هوایی؟

عکس هوایی و نقشه هوایی هر کدام کاربرد مخصوص خود را دارند و به نوعی مکمل هم به حساب می آیند. در بسیاری از موارد نقشه های هوایی پاسخگوی نیاز نیست، به همین دلیل استفاده از عکس هوایی ضرورت پیدا می کند و یا بالعکس.

اگر از تصاویر ماهواره ای استفاده شود، به علتی اینکه امکان استفاده از باندهای مختلف از جمله مادون قرمز و حرارتی نیز برای تشخیص عارضه وجود دارد، نتیجه به دست آمده دقیق تر است ضمن اینکه پوشش منطقه ای عکس های هوایی بسیار کمتر از تصاویر ماهواره ای است. از لحاظ دقت مکانی به دلیل طبقه بندی دستی عوارض، عکس هوایی از دقت کمتری نسبت به عکس های ماهواره ای می باشد.

استفاده از عکس هوایی در تشخیص اراضی ملی از مستثنیات

تاثیر عوامل محیطی در اثبات مالکیت اراضی ملی و مستثنیات

با بررسی عوامل طبیعی می توان امر اراضی ملی و مستثنیات را با دقت بیشتری تشخیص داد. البته لازم به ذکر است استفاده از تمام این عوامل که در ادامه خواهیم آورد، در اراضی مختلف، ضروری و یا قابل استفاده نیست.

شناخت نوع اقلیم در تشخیص اراضی ملی

با بررسی اقلیم مناطق مختلف ایران و شناخت گونه های خاص گیاهی و درختی آنها کمک زیادی به تفسیر صحیح عکس هنگام تشخیص نوع اراضی ملی و غیر ملی می نماید. بطور مثال اگر در اقلیمی خاص که غالب نوع گیاهان آن به صورت خودرو است، در زمینی آن گیاه خودرو مشاهده شود، دلیلی بر بایر بودن آن زمین تلقی نمی گردد.

اقلیم های مختلفی که در ایران وجود دارد شامل موارد زیر است:

۱- گیاهان کوه های مرتفع ۲- دامنه زارهای مناطق استپی ۳- علفزارهای مناطق نیمه استپی ۴- گیاهان جنگل های مرطوب شمال ۵- گیاهان جنگل های مناطق خشک ۶- گیاهان مناطق بلوچی ۷- گیاهان مناطق بیابانی و کویری

تغییرات ارتفاعی در تشخیص اراضی ملی

تغییرات ارتفاعی ارتباط مستقیمی در تنوع پوشش گیاهی دارد. به طوریکه ویژگی های پوشش گیاهی تفاوت پیدا می کند. مثلا برخی پوشش های گیاهی در ارتفاعات بالا رشد نمی کنند پس اگر زمینی در ارتفاع بالا باشد ولی امکان احیا و کشت و زرع نداشته باشد، لزوما جزء اراضی ملی نیست.

نوع خاک در تشخیص اراضی ملی

نوع خاک تاثیر زیادی در تراکم پوشش گیاهی دارد. در تشخیص اراضی ملی از مستثنیات هنگام بررسی خاک، پارامترهایی مانند عمق، بافت، افق، نوع، خصوصیت و کیفیت خاک در نظر گرفته می شود. بطور مثال در اراضی کویری و شوره زار که اساساً قابلیت هیچگونه بهره برداری ندارند، ادعایی برای مستثنیات بودن زمین نمی شود چرا که فعالیت کشاورزی در اینگونه زمین ها به دلیل عدم قابلیت کشت و کار صورت نمی گیرد.